اول شخص غایب

سال 1378 است. انتشارات روایت فتح، تنها یک محصول دارد و اگر در شش ماه آینده کتابی منتشر نکند، مجوز آن باطل خواهد شد. مجموعه «نیمه پنهان ماه» ظاهراً این طور متولد شده است. با طرحی برای نگارش یک اثر زندگی نامه ای درباره مصطفی چمران که باید شش ماهه به نتیجه برسد.
«چمران به روایت همسر شهید» با مجموع تیراژ صد و پنج هزار نسخه، حالا به چاپ هفدهم رسیده است. حبیبه جعفریان بعد از چمران، دو کتاب دیگر هم برای شهید همت و شهید حمید باکری نوشت و با معرفی نوع تازه ای از نگاه به جنگ و قهرمانان آن، آغازگر مسیری شد که با نویسندگان و قهرمانان دیگر ادامه پیدا کرده و به انتشار بیست و یک جلد از مجموعه «نیمه پنهان ماه» انجامید.
حبیبه جعفریان در متن پیش رو، ماجرای پر فراز و نشیب نوشتن نخستین-و به روایتی محبوب ترین کتاب این مجموعه را روایت کرده است.
دیروز کتاب چمران از سری «نیمه پنهان ماه» را برداشتم-بعد از دوازده سال-و دوباره خواندم. می خواستم قصه نوشتنش را بنویسم. برداشتم که فقط بخوانم. می دانستم الان دیگر در برابر آن تجربه عجیب، سِر شده ام. بلاهای زیادی سرم آمده و ذهنم از حادثه های بسیار و از آفتاب و باد، چِغِر شده و پوستم، کلفت. خواندم و به نظر می رسید همه چیز مرتب است. به نظر می رسید زمان همان طور که از او انتظار می رود کارش را خوب انجام داده است. خواندم تا رسیدم به این صحنه که تلفن زنگ می زند. از خط مقدم است یا یک جایی که آنجا می دانند آدم ها توی خط مقدم چه بلایی سرشان آمده. گوشی دست دوست خانم چمران است. به او دارند می گویند چمران زخمی شده و در بیمارستانی در اهواز است. غاده چمران می رود بیمارستان. آن جا را به قول خودش «می شناسیده.» خودش آن جا کار می کرده و وارد حیاط که می شوند او بر خلاف بقیه مستقیم می رود سمت سردخانه؛ «خودم می دانستم مصطفی شهید شده و در سردخانه است. زخمی نیست. به من آگاه بود که مصطفی دیگر تمام شده. رفتم سردخانه و یادم هست آن لحظه که جسدش را دیدم گفتم اللهم تقبل منا... او را بغل کردم و خدا را قسم دادم به همین خون مصطفی، به همین جسد مصطفی که در آن جا تنها نبود، خیلی جسد ها بود...» و دوباره گریه ام گرفت. مثل همان روزهایی که این متن را می نوشتم. مادرم گاهی که در این لحظات غافلگیرم می کرد می گفت: «آخر این چه کاری است تو انتخاب کرده ای؟ «نون» ات را می زنی توی خون ات، می خوری!» (مادرم هر وقت می خواهد توصیف کند که کسی خوشی زهرمارش شد می گوید نونش به خونش، تَر شد)
به نظرم اصل کار همین است. در مستند یا داستان فرقی نمی کند. مهم درگیر شدن است. اگر با سوژه درگیر شوی ممکن است چیزی نصیب کسی بشود. نصیب خودت و خواننده ات و البته قطعاً «نونت هم به خونت»، تر خواهد شد. بعضی ها می گویند باید حرفه ای باشی و منظورشان از حرفه ای کسی است که فاصله ایمنی اش را با سوژه حفظ می کند ولی درست درآمدن کار، نتیجه حرکت ظریفی میان دوری و درگیری با سوژه است. چیزی که هیچ نویسنده یا آفریننده ای نمی تواند مقدار و کم و کیفش را دقیقاً توضیح بدهد. حرکت ظریفی میان قلب و مغز. میان «خون و نون». میان این که خوشی و آرامشت را حفظ کنی و لقمه نانت را دربیاوری و به دندان بکشی یا رنج و خوشی دیگران را به درون بکشی، در گیر شوی، تنها شوی و خون آلود بنویسی.
برای من همه چمران همین بود. اصلش همین بود. می توانم توضیح بدهم که این کار چطور قدم به قدم شکل گرفت و پیش رفت اما همه این قدم ها و پیش رفتن ها از لحظه ای اتفاق افتاد که درگیری آغاز شد. من و آن زن دست به یقه شدیم و واضح بود که خون به پا خواهد شد.
همیشه موقعیت ها یا آدم هایی که دست کم شان می گیری زندگی تو را تغییر می دهند. بزرگ یا کوچکش هم مهم نیست. مهم این است که تغییر می دهند. آدم معمولی با همانی که چندان هم داخل آدم حسابش نمی کرد ازدواج می کند و معمولاً همان بچه اش که از همه بی خیال تر و بی عرضه تر به نظر می آمده دستش را می گیرد و زندگی اش را همان شغلی سرو سامان یا به باد می دهد که فکر می کرده هیچ وقت سراغش نمی رود.
چیزی که به اسم کار چمران، اسفند ماه 1377روی میز من گذاشتند تا ببینم چی از تویش درمی آید پانصد صفحه متن آ چهار نسبتاً بدخط دست نویس بود. متن پیاده شده راش های فیلم مستندی که چندی قبل از تلویزیون پخش شده بود و سر و صدا کرده بود و خودم هم قسمت هایی از آن را دیده بودم و مشتری اش بودم. زنی در آن ها بود که چشم هایش-که از زیر چادر عربی به سختی دیده می شد-درشت و روشن بود و صدای بَمش موقع ادای کلمات عربی بم تر و محکم تر می شد. فارسی اش هم البته کم و بیش عربی ولی صاف بود. کلمه ها را انگار از حافظه ذخیره لغاتش برنمی داشت، مستقیم از لحظات و مکان هایی که برای او داشتند الان اتفاق می افتادند درک، انتخاب و ادا می کرد. انگار هنوز همان جا می زیست؛ در یک واقعه موازی. واقعیتی که در آن عشق او مصطفی چمران، مردی که اول دست کم گرفته بودش، هنوز زنده بود.
در آن پانصد صفحه یادم هست همه بودند. هم کلاسی های چمران در آمریکا و ایران. زن ها، مردها. لبنانی ها، بزرگان، جوان ها، مسن ترها و غاده. متن ها چند پاره، به هم ریخته، بریده بریده و پراکنده گو بودند. واضح بود که چیزی ازشان درنمی آید. واضح بود که می شد با سرو کله زدن با آن ها و رفتن به شان دست بالا مشق داستان نویسی کرد. واضح بود که من دست کم گرفته بودم همه چیز را و با همین ذهنیت هم می خواستم جلو بروم. این که آن آ چهارهای بدخط را زیر و رو کنم، خاطراتی از بینشان بیرون بکشم. دستی به شان بکشم و تحویل ناشر بدهم و کاری چاپ شود احتمالاً مثل همه کارهایی که همه داشتند می کردند. همین طور بی نظم می خواندم و پیش می رفتم، به دنبال فرمی که هم مستند باشد هم جذابیت داستانی داشته باشد و چوب انتشارات هم بالای سرم که وقت کم است. کارهایی کردم. حرف های بعضی راوی ها را روتوش کردم، تمثیل و تاویل، قاتی اش کردم. فضاسازی کردم به حساب خودم و تکه های خوب را به هم چسباندم، به نظر خودم هنوز پر بود از کلی گویی، بی رمق و شعاری بودند ولی فکر کردم همین است دیگر. بیشتر از این، جا ندارد. ظرفیت متن همین قدر است. پانزده صفحه تحویل دادم به عنوان نمونه که فردایش به ام برگرداندند با این یادداشت که کنارش نوشته بودند: «نثر هر چه گفتاری شود و از این حالت ادبی دربیاید بهتر است. حوادث سریع اتفاق می افتد و به خواننده فرصت کافی برای همراهی با متن داده نمی شود و این قطعاً به دلیل عدم پرداخت جزئیات و کمبود اطلاعات است. لطفاً تکمیل و بازنویسی شود.» همان هایی که خودم می دانستم را تحویلم داده بودند. دوباره شروع کردم به زیرو رو کردن راوی ها و حرف هایشان. یک نفر این وسط باید چیزهای بهتری تعریف کرده باشد یا بهتر چیز تعریف کرده باشد و بعد فکر کردم چرا نروم سراغ یک نفر و تصویر او از سوژه؟ و آن یک نفر چرا یک زن نباشد؟ زنی که چشم های روشن و صدایی بم دارد؟ به سرعت بقیه را تبعید کردم داخل کشو و همه صفحاتی که روی سربرگشان نوشته بود غاده جابر را گذاشتم جلویم. نود صفحه بود. یک نفس خواندم و رفتم پیش مدیر انتشارات. گفتم کتاب اول را از قول خانم چمران می نویسم و بعدی ها را از قول دیگران و به سرعت شروع کردم.
آندره ژید خاطره ای دارد از اسکار وایلد، بعد از اینکه مائده های زمینی او را خوانده بود. وایلد به ژید می گوید: «مائده های زمینی خوب است اما قولی به من بدهید دوست من! قول بدهید دیگر هیچ وقت من ننویسید.» ژید می گوید وقتی نگاه مرا که معلوم بود چیزی نفهمیده ام دید، ادامه داد «می دانید؟ در هنر، اول شخص وجود ندارد.» من اما وقتی نوشتن حرف های غاده چمران را شروع کردم پر از اول شخص بودم. لب به لب. اول شخص هایی که رویاهایی دور و دراز در سر داشتند.
انگار در نظرم کل این زندگی و کلمات که که از جنس دیگری بودند یک بهانه یا موقعیت بود برای این که زودتر و به سرعت به خودم و دیگران نشان بدهم که چه استعدادی دارم و چه داستانی می توانم خلق کرد. ده صفحه ای نوشتم که این که این طور شروع می شد «جنگ!جنگ!جنگ!از جنگ بدم می آمد و این جمله؟!.. به طرز غم انگیزی مضحک است. آخر مگر کسی هم هست که از جنگ خوشش بیاید؟ نمی دانم. من آن روزها چندان دنیاگردی نکرده بودم اما می دانستم و می دیدم که لبنان برای جنگ همان قدر حاصلخیز است که برای زیتون و نخل... اصلاً آن روزها لبنان با جشنواره جنگ هایی که در آن راه انداخته بودند حکم یک بمب ساعتی شناور در دریای مدیترانه را داشت» و این ده صفحه که قرار بود در پایانش ما بفهمیم که غاده و چمران چطور با هم آشنا می شوند با این جملات تمام می شد:«چمران این ها را که می گفت اشک می ریخت و من هاج و واج مانده بودم از کارهای او. چند نفر می دانستند چمران اشک هم می ریزد؟! مثل هوای کوهستان! قابل پیش بینی نبود و مرا در آن اولین دیدارها همین ها پابند کرد. بار دوم بی چون و چرا مثل اجرام آسمانی که در مدار جاذبه خورشید می افتند سرم را انداختم پایین و رفتم موسسه، شدم همکار دکتر چمران قسی رقیق القلب!»
غاده در این روایت، عملاً از داستان زندگی خودش بیرون انداخته شده بود و من که یک دختر بیست و پنج ساله خُل و هپروتی بودم از آن درآمده بودم تو و به جای او داشتم سخنرانی می کردم و مرد عجیبی را ملاقات می کردم که احتمالاً هر دختر جوان هپروتی ای آرزو دارد ملاقات کند. متن را نوشتم و با افتخار به عنوان نمونه اول-و از نظر خودم نهایی-تحویل دادم. متن رد شد. کنارش نوشته بودند: «این، خانم چمران نیست که روایت می کند. این کار باید در درجه اول مستند باشد.» یادم هست که داغ کردم. فکر کردم متن درجه یک به شان داده ام درکش را ندارند. خب معلوم است این خانم چمران نیست که روایت می کند. معلوم است که بهتر است این طور نباشد! معلوم است این نثر از آن فارسی دست و پا شکسته عربی مآب بهتر است. اصلاً نمی دیدم که قصه، جای دیگری است و نکته چیز دیگری است. جوان بودم خیلی و خیره سر و خام. خیلی طول کشید تا بفهمم این قصه من نیست. بفهمم به قول اسکار وایلد در هنر، اول شخص وجود ندارد. باید آن پشت ها باشی نه مثل من که در خط مقدم بودم، جلوتر از صاحب قصه ام و فقط وقتی توانستم بروم عقب و پنهان باشم که درگیر شدم.
یادم هست همه دفتر و دستکم را جمع کردم و رفتم خانه. می خواندم و می خواندم و درهایی مدام باز می شد. مثل این بود که اصلاً این متن را قبلا ندیده ام و نخوانده ام و این زن را اصلاً نمی شناسم. انتشارات را مجبور کردم تکه های زیادی از راش ها را که اصلاً پیاده نشده بود برایم بکشند روی کاست تا بتوانم گوش بدهم و خودم پیاده شان کنم. می خواستم صدای این زن را وقتی داشت می گفت «مصطفی مال من بود و وقتی خواستم با کُلت بزنمش به آن ایمان داشتم. تصمیمم بر این بود» بشنوم. می خواستم بدانم کجا بغض می کند؟ آیا هیچ لحظه ای می خندد؟ کجا آه می کشد؟ کجا مکث می کند؟ آیا هیچ به لکنت می افتد؟ آیا کم می آورد در شرح این که چه می دیده و چه می خواسته؟ آیا از این عشق دیوانه وار چقدر در صدایش هست وقتی بعد از سال ها دارد حرفش را می زند؟
نوارها را برایم راست و ریس کردند و من جمع کردم آمدم خانه. یادم هست موبایل نداشتم. خیلی ها نداشتند. تابستان 78 بود. خانه مان هم خط تلفن نداشت. راحت! رفتم و در آن روایت توفانی که دست کمش گرفته بودم و می خواستم مشق داستان نوشتنم باشد گم و گور شدم. حتی کسی نمی دانست کی بر می گردم؟ یا کار را کی تمام می کنم؟ آیا تمام می کنم؟ یا کجایم؟ یا چرا گورم را این طور گم کرده ام؟ یادم هست باغی بود نزدیک خانه مان در کرج که بعداز ظهر می رفتم آن جا و می نشستم. برای نوشتن هم نمی رفتم. می رفتم و فقط می نشستم. سکوت بود و درخت های سیب. شش و هفت عصر که هرم گرما فرو کش می کرد می رفتم و هوا که تاریک می شد برمی گشتم. احساس می کردم وقتی دارم به این کار فکر می کنم باید به یک جای دور نگاه کنم و زیر آسمان باشم وگرنه خفه می شوم یا خُل و نشستن در آن باغ جواب می داد. یک غذای سنگین خورده بودم که باید در طمأنینه و تمرکز هضمش می کردم. به نظرم به خاطر آن تأمل، مکث ها و سکوت ها بود که توانستم بفهمم کجاها متن را باید نگه دارم و زاویه دید را عوض کنم. انگار این نقطه ها در متن برایم نورانی و علامت گذاری شده بود. هیچ توضیح دیگری برایش ندارم. متن را آن قدر خوانده بودم و جویده بودم که می دانستم کدام کلمه کجاست و می دانستم این را الان باید از این جا بردارم و ببرم بدهم به دست فلان جمله در فلان صحنه. می دانستم. یعنی مثل چیزی که یک بار پیش از این زیسته بودمش یا خوانده یا نوشته بودمش. مثل زندگی ای که یک بار زندگی اش کرده باشی. همه را بلد بودم. همه نقاط قطع و اتصال برایم روشن بود. مثل روز، مثل ده انگشت دستم که عینیت و قطعیت داشتند و می توانستم لمسشان کنم. می دانستم این جمله که «این عشق قابل تحمل برای خودم نبود» را باید از وسط یک ربع سخنرانی درباره این که مصطفی حجاب بین من و خدای من شده بود بردارم و ببرم بگذارم ته پاراگرافی که ساخته ام با روایت سوم شخص برای پایان بندی سکانسی که در آن مصطفی تیر می خورد و بستری می شود و ما می فهمیم غاده دعا کرده او تیر بخورد که بنشیند سر جایش، که هم استراحت کند هم پیش او باشد. می دانستم آن لحظه که غاده می گوید: «ظهر مصطفی را خاک کردند. آن شب باید تنها بر می گشتم. آن لحظه تازه احساس کردم مصطفی واقعاً تمام شد. در مراسم آدم گم است. نمی فهمد»؛ دقیقاً بعد از این کلمه و دقیقاً در لحظه ای که دال «نمی فهمد» به سقف دهان خشک خواننده غمگین من، چسبیده، روایت باید بخزد در سوم شخص و... همین. کل قصه همین بود. یک ماه فکر می کردم. یک ماه هم نوشتم و کتاب را تحویل دادم.
زندگی من بعد از این کتاب عوض شد. این جمله کلیشه ای را به واقعی ترین و صادقانه ترین مفهومش دارم می نویسم. بعد از این کتاب قرار شد من زندگینامه نویس باشم. قرار شد کلمه را بشناسم. قرار شد بروم لبنان کلی آدم ببینم و بچرخم و کتاب درباره امام موسی صدر بنویسم. این کتاب، آدم های عجیبی را وارد زندگی ام کرد که که آن را به شکل دیگری درآوردند و آدم هایی را از آن بیرون کرد. این کتاب خود دیگری از خودم را به ام نشان داد و نوشتن را یادم داد. نوشتن هم نه. چیزی بیشتر از آن. یک جور دیگر دیدن و بودن را نشانم داد و این ها همه به همان داستان «نون و خون» بر می گشت. آن اتفاق کلیدی هر چه که هست وقتی می افتد که درگیر می شوی. در درگیری است که انرژی ها رها می شوند و چیزهایی را در جاهایی تکان می دهند. آدم ها این را می فهمند چه در مقام سوژه تو، چه در مقام خواننده ات. می فهمند که تو چقدر از خودت خرج کرده ای و مایه گذاشته ای. چقدر در جهانی که خلق کرده ای زیسته ای و هوایش را به ریه هایت کشیده ای درگیر شو و فاصله بگیر. جلو بیا و عقب بایست. مثل یک بازی است. یک بازی سخت که حواس جمع و حافظه تیز و قلبی خودخواه و حساس می خواهد. باش و نباش. به قول موام، نویسنده مثل خداست در جهانش. در عین این که حضور ندارد هست و در عین این که نیست حضور دارد و این حقیقتی است که با مطالعه یا کلاس داستان نویسی یا استعداد و قریحه-با احترام به همه شان-بر انسان مکشوف نمی شود چون دانستنش لزوماً به معنای توانایی اجرایش نیست. این حقیقتی است که با دست به یقه شدن، با درگیری و خونریزی به دست می آید. وقتی نون تو به هر دلیلی به خونت، تر شده باشد.
منبع: نشریه همشهری داستان شماره 5